Bài 8: Thực hành câu lệnh điều kiện trong C

Mục tiêu

Kết thúc bài học này, bạn có thể:

• Sử dụng:
  • Câu lệnh if
  • Câu lệnh if – else
  • Câu lệnh với nhiều if
  • Câu lệnh if lồng nhau
  • Câu lệnh switch.

Các bước trong bài học này được trình bày chi tiết, rõ ràng và cẩn thận. Điều này giúp ta hiểu rõ về công cụ lập trình. Thực hiện theo các bước sau thật cẩn thận.

Phần I – Trong thời gian 1 giờ 30 phút đầu

8.1 Lệnh if

Ví dụ 1:

Trong phần này chúng ta sẽ viết một chương trình để tính tiền hoa hồng phải trả cho người bán hàng dựa vào số lượng hàng họ bán được.

Bài toán:

Công ty SARA sẽ trả 10% tiền hoa hồng cho nhân viên bán hàng của công ty nếu doanh số bán hàng của nhân viên đạt $10,000 hoặc hơn. Tính tiền hoa hồng phải trả cuối mỗi tháng.

Bài toán khai báo hai biến kiểu ‘float’ là sales_amt và com. Chú ý, các biến được khai báo trong cùng một dòng trong chương trình thì sử dụng dấu phẩy (,) để phân cách giữa các biến.

Theo dõi đoạn mã lệnh dưới đây:

printf(“Enter the Sales Amount: “);
scanf(“%f”,&sales_amt);

Trong hàm printf(), chúng ta hiển thị thông điệp yêu cầu nhập doanh số bán hàng, và trong hàm scanf() sử dụng %f để nhận một giá trị từ người dùng. Giá trị nhập vào sẽ được gán cho biến sales_amt.

if  (sales_amt >= 10000)
com = sales_amt * 0.1;

Câu lệnh trên được dùng để kiểm tra giá trị của biến sales_amt có lớn hơn hoặc bằng 10000 không. >= là toán tử so sánh, sẽ trả về giá trị đúng hoặc sai. Trong trường hợp, nếu bạn nhập vào giá tri 15000, điều kiện (sales_amt >= 10000) có kết quả là đúng. Nếu đúng, nó sẽ thực thi câu lệnh com = sales_amt * 0.1. Bây giờ giá trị của biến com sẽ là 1500. Nếu điều kiện là sai, nó sẽ in ra giá trị tiền hoa hồng là 0. Ở đây chúng ta thấy, điều kiện if chỉ có một lệnh duy nhất. Nếu có nhiều hơn một lệnh cho điều kiện if, các lệnh phải được đặt trong cặp dấu ngoặc {}.

printf(“\n Commission = %f”, com);

Câu lệnh trên được sử dụng để hiển thị giá trị tiền hoa hồng. ‘%f’ được sử dụng để hiển thị giá trị của một biến ‘float’ được đưa ra sau dấu phẩy ở cuối của hàm printf(). Vì vậy, printf() ở đây hiển thị tiền hoa hồng tính được.

8.1.1 Tính tiền hoa hồng

#include <stdio.h>
#include <conio.h>

void main()
{    
     float com = 0, sales_amt;
     clrscr();
     printf(“Enter the Sales Amount: “);
     scanf(“%f”, &sales_amt);
     if (sales_amt >= 10000)
          com = sales_amt * 0.1;
     printf(“\n Commission = %f”, com);
}

Kết quả:

8.2 Lệnh ‘if-else’

Trong phần này chúng ta sẽ viết một chương trình sử dụng lệnh if-else. Chương trình hiển thị số lớn hơn trong hai số.

Theo dõi các dòng mã lệnh sau:

if (num1 > num2)
      printf(“\n The greater number is: %d”, num1);
else
      printf(“\ The greater number is: %d”, num2);

Trong đoạn mã lệnh này hàm printf() đầu tiên chỉ được thực thi nếu giá trị của biến num1 lớn hơn giá trị của biến num2, khi đó phần else được bỏ qua. Nếu giá trị của biến num1 không lớn hơn giá trị của biến num2, hàm printf() được bỏ qua. Trong trường hợp này hàm printf() thứ hai, lệnh theo sau else, được thực thi.

Trong chương trình sau, bởi vì giá trị của biến num1 lớn hơn num2, hàm printf() đầu tiên được thực thi.

#include <stdio.h>
#include <conio.h>

void main()
{
     int Num1, Num2;
     clrscr();
     Num1 = 540;
     Num2 = 243;
     if (Num1 > Num2)
         printf(“\n The Greater Number Is: %d”, Num1);
     else
         printf(“\n The Greater Number Is: %d”, Num2);
}

Kết quả:

8.3 Lệnh ‘if-else-if’

Trong phần này chúng ta sẽ viết một chương trình sử dụng lệnh if – else – if. Chương trình sẽ hiển thị số lớn hơn trong hai số, hoặc sẽ hiển thị các số là bằng nhau.

Trong chương trình ở phần trước, có hai biến ‘số nguyên’ num1 và num2 được khai báo. Các biến được gán giá trị.

Quan sát các dòng mã lệnh sau:

if (num1 == num2)
    printf(“\nNumbers are Equal”);
else if (num1 < num2)
     printf(“\nThe Larger Number is: %d”, num2);
else
     printf(“\nThe Larger Number is: %d”, num1);

Trong đoạn mã lệnh trên, điều kiên ‘if’ đầu tiên (num1 == num2) kiểm tra xem giá trị của biến num1 có bằng biến num2 không. Trong C, ký hiệu == được sử dụng để kiểm tra hai toán hạng có bằng nhau không. Nếu điều kiện đầu tiên (num1 == num2) có giá trị true thì hàm printf() theo ngay sau sẽ được thực thi. Nếu điều kiện đầu tiên không đúng, điều kiện của else-if sẽ được kiểm tra. Trong trường hợp điều kiện này  (num1 < num2) thỏa, hàm printf() theo sau nó sẽ được thực thi. Nếu cả hai điều kiện của if và else if đều không thỏa mãn, thì câu lệnh sau else cuối cùng sẽ được thực thi.

Trong chương trình dưới đây, vì giá trị của num1 nhỏ hơn num2, lệnh printf() thứ hai sẽ được thực thi.

#include <stdio.h>
#include <conio.h>

void main()
{    
     int num1, num2;
     num1 = 77;
     num2 = 90;
     if (num1 == num2)
        printf(“\nThe Numbers are equal”);
     else if (num1 < num2)
        printf(“\n The Larger Number is: %d”, num2);
     else
        printf(“\n The Larger Number is: %d”, num1);
}

Kết quả:

8.4 Lệnh ‘if lồng nhau’

Trong phần này chúng ta sẽ viết một chương trình để hiểu rõ về lệnh ‘if lồng nhau’.

Bài toán:

Công ty MONTEK đã ra quyết định chi tiền hoa hồng cho bộ phận bán hàng tùy thuộc vào doanh thu  bán sản phẩm. Tỷ lệ hoa hồng được tính như sau:

Tính tiền hoa hồng cuối mỗi tháng.

Trong chương trình này chúng ta tính tiền hoa hồng dựa vào loại sản phẩm và lượng sản phẩm bán được.

Quan sát các dòng mã lệnh sau:

printf(“\Enter the Sales Amount: “);
scanf(“%f”,&sales_amt);
printf(“\n Enter the Grade: “);
scanf(“%c”,&grade);

Hàm scanf() đầu tiên được dùng để nhập doanh thu bán hàng, và hàm scanf() thứ hai được sử dụng để nhập loại sản phẩm. Định dạng %c được sử dụng để nhận một ký tự từ người dùng.

if (sales_amt > 10000)
    if (grade == ‘A’)
      com = sales_amt * 0.1;
    else
      come = sales_amt * 0.08;
else
      com = sales_amt * 0.05;

Giả sử chúng ta nhập doanh thu bán hàng là 15000 và loại sản phẩm là ‘A’. Chương trình sẽ kiểm tra điều kiện if (sales_amt > 10000); vì điều kiện này có kết quả đúng, chương trình sẽ tiếp tục lệnh if thứ hai (grade == ‘A’). Điều kiện này cũng thỏa, vì vậy tiền hoa hồng được tính com = sales_amt * 0.1.

Chúng ta xem một tình huống khác với doanh thu bán hàng là 15000 và loại sản phẩm là ‘B’. Chương trình sẽ kiểm tra điều kiện if đầu tiên (sales_amt > 10000), điều kiện này thỏa. Và chương trình thực hiện tiếp lệnh if thứ hai, trong trường hợp này điều kiện không thỏa mãn, chương trình sẽ chuyển đến lệnh else tương ứng, …

else
    com = sales_amt * 0.08;

Nếu chúng ta nhập giá trị 10000 hoặc nhỏ hơn, chương trình sẽ chuyển đến điều kiện else sau cùng và tính tiền hoa hồng theo công thức:

com = sales_amt * 0.05;

#include <stdio.h>
#include <conio.h>

void main()
{
    float com = 0, sales_amt;
    char grade;
    clrscr();
    printf(“\Enter the Sales Amount: “);
    scanf(“%f”, &sales_amt);
    printf(“\n Enter the Grade: “);
    scanf(“%c”, &grade);

    if (sales_amt > 10000)
         if (grade == ‘A’)
             com = sales_amt * 0.1;
          else
             com = sales_amt * 0.08;
     else
          com = sales_amt * 0.05;
     
     printf(“\n Commission = %f”, com);
}

Kết quả:

8.5 Sử dụng lệnh ‘switch’

Trong phần này chúng ta sẽ sử dụng lệnh ‘switch’. Chương trình hiển thị kết quả tùy vào toán tử toán học được sử dụng.

Trong chương trình này có hai biến số nguyên là num1 và num2 và một biến ký tự op được khai báo. Các biến được gán giá trị. Một phép toán số học được lưu trong biến op.

Biến op được truyền vào biểu thức sau ‘switch’. case đầu tiên so sánh giá trị của biến op với ‘+’. Nếu nhãn (+) so khớp với giá trị trong op, thì các dòng mã lệnh sau được thực thi:

res = num1 + num2;
printf(“\n The sum is: %d”, res);
break;

Tổng của num1 và num2 được lưu trong biến res. Lệnh printf() hiển thị giá trị của biến res. Lệnh break để thoát khỏi lệnh ‘switch’.

Trong case thứ hai, giá trị của op được so sánh với ‘-‘, và sau đó biểu thức num1 – num2  được thực thi. Tương tự, nếu giá trị của op là ‘*’ và ‘/’, num1 * num2 và num1 / num2 được thực thi.

Nếu không có trường hợp nào ở trên thỏa mãn, thì lệnh printf() của ‘default’ sẽ được thực thi.

#include <stdio.h>
#include <conio.h>

void main()
{    
   int num1, num2, res;
   char op;
   num1 = 90;
   num2 = 33;
   op = ‘-‘;
   clrscr();

   switch (op)
   {    
     case ‘+’:
          res = num1 + num2;
          printf(“\nThe Sum is: %d“, res);
          break;
     case ‘-’:
          res = num1 - num2;
          printf(“\nNumber after Subtraction: %d“, res);
          break;
     case ‘/’:
          res = num1 / num2;
          printf(“\n nNumber after Division: %d“, res);
          break;
     case ‘*’:
          res = num1 * num2;
          printf(“\n nNumber after multiplication: %d“, res);
          break;
     default:
          printf(“\nInvalid”);
          break;
   }
}

Kết quả:

Phần II – Trong thời gian 30 phút kế tiếp

1. Một học viên được kiểm tra 3 môn học. Mỗi bài kiểm tra tối đa là 100 điểm. Điểm trung bình của học viên được tính, và học viên được xếp loại tùy thuộc vào kết quả của điểm trung bình theo qui luật sau:

Để thực hiện:

1. Nhập vào điểm của 3 môn học và lưu trong 3 biến khác nhau là M1, M2 và M3.
2. Tính điểm trung bình (avg = (M1 + M2 + M3)/3).
3. Xác định loại của học viên dựa trên điểm trung bình đã tính.
4. Hiển thị loại.

Bài tập tự làm

1. Khai báo hai biến x và y. Gán trị cho các biến này. Số x được in ra màn hình chỉ khi x nhỏ hơn 2000 và lớn hơn 3000, và số y chỉ được in ra màn hình khi y nằm giữa 100 và 500.

2. Viết chương trình trình bày khả năng của máy tính của bạn. Người dùng nhập và một ký tự trong bảng chữ cái và chương trình hiển thị ngôn ngữ lập trình tương ứng. Một vài ví dụ nhập và xuất như sau:

Sử dụng lệnh ‘switch’ để chọn và hiển thị thông điệp thích hợp. Sử dụng nhãn default để hiển thị thông điệp nếu ký tự nhập không nằm trong danh sách liệt kê trên.

3. Nhập giá trị vào ba biến và in ra màn hình giá trị lớn nhất.